قوله تعالى: قلْ هو نبأ عظیم فیه ثلاثة اقوال: احدها انه القرآن و سماه عظیما، لانه کلام رب العالمین کقوله: و لقدْ آتیْناک سبْعا من الْمثانی و الْقرْآن الْعظیم.
قاله ابن عباس و مجاهد و قتادة. و قیل: هو یوم القیمة کقوله: عم یتساءلون، عن النبإ الْعظیم. و القول الثالث: نبوة الرسول، یعنى النبأ الذى انبأتکم به عن الله نبا عظیم و انتم تعدونه لعبا و تعرضون.
«ما کان لی منْ علْم بالْملإ الْأعْلى» یعنى الملائکة «إذْ یخْتصمون» اى لو لم اکن نبیا یوحى الى لما کان لى علم بالملإ الاعلى و اختصامهم.
«إنْ یوحى إلی إلا أنما أنا نذیر مبین» اى ما یوحى الى الا الانذار. نظم این آیات و معنى آنست که: اى محمد کفار قریش را گوى: این پیغام که من از الله رسانیدم و قرآن که آوردم و بر شما خواندم و وعده رستاخیز و بعث و نشور که دادم کارى عظیم است و خبرى بزرگوار درست و شما آن را بازى میشمرید و از تصدیق آن روى میگردانید، اگر نه من پیغامبر بودمى پیغام رسان و وحى گزار الله من کجا دانستمى اختصام فریشتگان در آسمان؟ اکنون که شما را از اختصام فریشتگان و گفت و گوى ایشان در کار آدم و غیر وى خبر دادم بدانید که آن از وحى پاک میگویم و از نبوت درست.
و در معنى اختصام فریشتگان ابن عباس گفت: اختصموا فى امر آدم علیه السلام، یعنى حین قال الله عز و جل: إنی جاعل فی الْأرْض خلیفة، قالوا أ تجْعل فیها منْ یفْسد فیها و یسْفک الدماء... الآیة. و قیل: اختصامهم تنازعهم فى الکلام فى فضل الاعمال و اختلافهم فى ذلک و انما اختلفوا فى بیان الاجر و کمیة الفضیلة فیها لا فى جحود الاصل، و دلیل هذا التأویل الخبر الصحیح و هو ما روى عبد الرحمن بن عائش الحضرمى قال قال النبى (ص): «رأیت ربى فى احسن صورة» یعنى فى المنام، فقال: فیم یختصم الملأ الاعلى یا محمد؟
قلت: انت اعلم اى رب، قال: فوضع کفه بین کتفى فوجدت بردها بین ثدیی فعلمت ما فى السماء و الارض، قال: ثم تلا هذه الآیة: و کذلک نری إبْراهیم ملکوت السماوات و الْأرْض و لیکون من الْموقنین، ثم قال. فیم یختصم الملأ الاعلى یا محمد؟ قلت فى الکفارات و الدرجات، قال: و ما الکفارات؟ قلت: اسباغ الوضوء فى السبرات و المشى على الاقدام الى الجمعات و انتظار الصلاة بعد الصلاة، قال: و ما الدرجات؟ قلت: اطعام الطعام و افشاء السلام و لین الکلام و الصلاة باللیل و الناس نیام، قال: صدقت یا محمد من یفعل ذلک یعش بخیر و یمت بخیر و یکن من خطیئته کیوم ولدته امه.
«إذْ قال ربک للْملائکة إنی خالق بشرا» یعنى آدم علیه السلام «منْ طین» اى تراب مبلول.
«فإذا سویْته» اتممت خلقه «و نفخْت فیه منْ روحی فقعوا له ساجدین».
«فسجد الْملائکة کلهمْ أجْمعون» هذه ثلاثة الفاظ بمعنى واحد کل لفظ منها یفید فائدة حسنة الملائکة جماعة لو لم یزد علیها لجاز أن یکون سجد منهم طائفة، فقوله: کلهمْ افاد انهم سجدوا له عن آخرهم، و قوله: أجْمعون افاد انهم سجدوا له فى وقت واحد لا تراخى فیه.
روى ابو هریرة قال قال رسول الله (ص): ان الله عز و جل خلق آدم من تراب فعجنه بماء من ماء الجنة و جعله طینا ثم ترکه حتى اذا کان حمأ مسنونا خلقه و صوره حتى اذا کان صلصالا کالفخار کان یمر به ابلیس فیقول: لقد خلقت لامر عظیم. ثم نفخ الله فیه من روحى و کان اول شىء اجرى فیه الروح بصره و خیاشیمه، فلما بلغ الروح خیاشیمه عطس فالقاه الله حمده فحمد ربه عز و جل فقال الله: یرحمک ربک، ثم قال: یا آدم اذهب الى اولئک النفر، فقل: السلام علیکم فانظر ما یقولون، فجاءهم فسلم علیهم فقالوا: و علیک السلام و رحمة الله، فجاء الى الله فقال: ما ذا قالوا لک؟ و هو اعلم بما قالوا، قال: قالوا و علیک السلام و رحمة الله، قال: یا آدم هذه تحیتک و تحیة ذریتک، قال: یا رب و ما ذریتى؟ قال: اختر یدى، قال: اخترت یمین ربى و کلتا یدى ربى یمین، فنسف الله کفه فاذا من هو من ذریته فى کف الرحمن عز و جل.
و عن ابى موسى عن النبى (ص) قال: «ان الله عز و جل یوم خلق آدم قبض من صلبه قبضتین فوقع کل طیب بیمینه و وقع کل خبیث بیده الأخرى، فقال: هولاء اصحاب الیمین اصحاب الجنة و لا ابالى، و هولاء اصحاب الشمال اصحاب النار و لا ابالى، ثم اعادهم فى صلبه فعلى ذلک ینسلون».
قوله: إلا إبْلیس اسْتکْبر اى امتنع من السجود «و کان من الْکافرین» فى علم الله عز و جل.
«قال یا إبْلیس» اى قال الله لابلیس حین امتنع من السجود: «ما منعک أنْ تسْجد لما خلقْت بیدی» اى ما الذى دعاک الى ترک السجود لمن خصصته بخلقى ایاه بیدى کرامة له، «أسْتکْبرْت» الف استفهام دخلت على الف الوصل، و هو استفهام توبیخ و انکار، «أمْ کنْت من الْعالین» المتکبرین. یقول: استکبرت بنفسک حین ابیت السجود، ام کنت من القوم الذین یتکبرون فتکبرت عن السجود لکونک منهم؟ یقال: العلو اسم، اسم من أسماء التکبر، کقوله: إن فرْعوْن علا فی الْأرْض و کقوله: لا یریدون علوا فی الْأرْض.
«قال أنا خیْر منْه خلقْتنی منْ نار و خلقْته منْ طین» ظن ان ذلک شرف له و لم یعلم ان الشرف یکتسب بطاعة الله.
«قال فاخْرجْ منْها» یعنى من الجنة. و قیل: من السماوات. قال الحسن و ابو العالیة: اى من الخلقة التى انت فیها و هى صورة الملک. قال الحسین بن الفضل: هذا تأویل صحیح لان ابلیس تجبر و افتخر بالخلقة فغیر الله خلقته فاسود و قبح بعد حسنه. و قیل «فاخْرجْ منْها» اى من الارض الى جزائر البحور، «فإنک رجیم» اى لعین طرید.
«و إن علیْک لعْنتی» على السنة عبادى یلعنونک فلا تنقطع عنک الى یوم القیمة و قیل: «ان علیک لعنتى» اى طردى من الجنة و ابعادى من کل خیر «إلى یوْم الدین» یعنى الى الابد. گفتهاند: روز قیامت روزى است که هرگز آن را سپرى شدن نیست، مدتى خلق در عرصات ایستاده باشند فصل و قضا را، و بعد از ان لا یزال بهشتى در بهشت شود و دوزخى در دوزخ، و ازینجاست که حق جل جلاله لعنت ابلیس بقیامت پیوسته کرد و گفت: «و إن علیْک لعْنتی إلى یوْم الدین»، اگر آن روز را هرگز سپرى شدن بودى لعنت ابلیس منقطع شدى بانقطاع قیامت، و مراد ازین بسته کردن لعنت بقیامت تأبید است و تخلید، ازینجا معلوم شد که قیامت را هرگز سپرى شدن نیست.
«قال رب فأنْظرْنی إلى یوْم یبْعثون» انما قال: «یبعثون» لئلا یذوق الموت، فابى الله سبحانه ان یعطیه سوله فقال: «فإنک من الْمنْظرین إلى یوْم الْوقْت الْمعْلوم» یعنى نفخة الموت، و هذا اخبار من الله سبحانه لا استجابة لدعائه. و قال بعضهم: لم یعلمه الوقت الذى انظره الیه.
«قال فبعزتک لأغْوینهمْ» اى لاحملنهم على الغى و هو ضد الرشد، «إلا عبادک منْهم الْمخْلصین» اى الذین عصمتهم منى. و قرئ «المخلصین» بکسر اللام، اى الذین اخلصوا طاعتهم لله.
«قال فالْحق و الْحق أقول» قراءت عاصم و حمزه و یعقوب: «فالحق» برفع است «و الْحق أقول» بنصب، یعنى: انا الحق و الحق اقول میگوید: من خداوند راستگوى استوارم و راست میگویم، باقى هر دو حق بنصب خوانند، یعنى: فالحق قلت و الحق اقول، «لأمْلأن جهنم» راست گفتم و راست میگویم که: «لأمْلأن جهنم» و قیل: معناه القسم، اى حقا حقا اقول میگویم حقا حقا لأملأن جهنم. و در شواذ هر دو حق برفع خواندهاند، یعنى سخن راست اینست و بودنى. آن گه گوید: «اقول لأمْلأن جهنم منْک و ممنْ تبعک منْهمْ أجْمعین» یعنى من الجنة و الناس.
«قلْ ما أسْئلکمْ علیْه» اى على تبلیغ الرسالة «منْ أجْر» اى جعل و رزق، «و ما أنا من الْمتکلفین» المتقولین القرآن من تلقاء نفسى، و کل من قال شیئا من تلقاء نفسه فقد تکلف له. و صح فى الحدیث عن رسول الله (ص) النهى عن التکلف.
و عن مسروق قال: دخلنا على عبد الله بن مسعود فقال یا ایها الناس من علم شیئا فلیقل به، و من لم یعلم فلیقل: الله اعلم، فان من العلم ان یقول لما لا یعلم: الله اعلم، قال الله لنبیه: «قلْ ما أسْئلکمْ علیْه منْ أجْر و ما أنا من الْمتکلفین».
«إنْ هو إلا ذکْر للْعالمین» اى ما هذا القرآن الا تذکرة و شرف وعظة للخلق.
«و لتعْلمن» انتم یا کفار مکة، «نبأه» یعنى خبر صدقه «بعْد حین» اى بعد الموت.
قال الکلبى: من بقى علم ذلک اذا ظهر امره و من مات علمه بعد موته. قال الحسن: ابن آدم عند الموت یأتیک الخبر الیقین و قیل: «و لتعْلمن نبأه» یعنى نبأ القرآن و ما فیه من الوعد و الوعید و ذکر البعث و النشور، «بعْد حین» یعنى یوم القیمة.
فتح السورة بالذکر و ختمها بالذکر.